1. İlk Yardım Nedir?

İlk yardım, çoğunlukla kaza veya sıra dışı durumlarda, ilk yardım eğitimi almış insan veya insanlar tarafından yapılan hayat kurtarıcı müdahaledir.

İlk yardımı tatbik eden kurtarıcılar, çoğu zaman doktor veya diğer tıbbi çalışanlar olmaz. Buna göre ilk yardım için ilaç kullanımı veya tedavi edici bir teşebbüs de olmaz. Bu yüzden ilk yardımın gayesi hasta, yaralı ve kazaya uğrayanların tedavisi değildir.

Kurtarıcı, tatbik edeceği ilk yardım sayesinde, kazaya uğrayanların hayati tehlikeden çıkarmaya çalışır. Böylece ilk yardımda maksat tedavi değil, insan sağlığının kötüye gitmesini engellemektir.

Bu bilgiler ışığında ilk yardımın geniş manası: Herhangi bir hastalık ve muhtelif kaza durumlarında, hayatı tehlikede olanlara, eğitimli sağlık çalışanları ve ambulans gelene kadar, olay yerinde durumun kötüleşmesini durdurmak için mevcut imkanlarla ilaçsız yapılan hayat kurtarıcı müdahaledir.

2. İlk Yardımın Öncelikleri Nelerdir?

Kurtarıcı, ilk yardımı tatbik ederken şu üç önceliğe göre hareket etmelidir:

Hayati tehlikeyi kaldırmak (Temel Yaşam Desteği):

Hayati tehlikelerde, evvela bu tehlikeye sebep olan durumlar bertaraf edilmelidir.

• Misal: Nefes alamayan kazazedenin, nefes yolunu açmaya çalışmak.

Durumun kötüleşmesini engellemek:

Hayati tehlikenin olmadığı aşamaya geçilmiş demektir. Artık şartların kötüye gitmesini engelleyecek tedbirler almaya başlanabilir.

• Misal: Kanaması olan bir kazazedenin, kan kaybetmesini durdurmak.

İyileşmeyi kolaylaştırmak:

İlk yardım yapılırken aslında tedavi maksadı olmasa da, hayati tehlike ve durumun kötüleşmesine sebep olan haller yoksa, hasta veya kazazede için iyileştirmeyi kolaylaştırıcı tedbirler alınabilir.

• Mesela, yanık yere diş macunu sürülmesini engelleyip, yanığı sadece suyla yıkamak.

3. İlk Yardımın ABC’si Nedir?

Temel Yaşam Desteği ilk yardımın ABC’si olarak bilinir. Bu adlandırma kolaylığı sadece ilk yardımda taşıdığı ciddiyet sebebiyle hafızada kalıcı olması içindir. ABC ifadesi İngilizce kelime karşılıklarının baş harfleridir.

İlk yardımının ABC’si üç unsurdan oluşur:

Hava Yolu (Airway):

Eğer bir yaralıda nefes yolunu tıkayıcı bir engel varsa, evvela bunun giderilmesi şarttır.

Nefes Alıp Verme (Breathing):

Kazazede veya hasta, kolayca nefes alıp veremiyorsa mutlaka solunum desteğine başlanır. Eğer solunum yoksa, kurtarıcı tarafından acilen suni (yapay) solunum yapılmalıdır.

Kan dolaşımı (Circulation):

Kalp durmuşsa zaman kaybetmeden kalp masajı yapılarak kanın vücutta dolaşımı sağlanmalıdır. Ancak kalp masajı kalbi atan canlı insanlara kesinlikle yapılmaz.

4. İlk Yardımın Temel Prensipleri Nelerdir?

İlk yardımda dikkat edilecek temel prensipler vardır. Bunları hepsinin yerine getirilmesi çok iyidir. Ama şartlara göre hayati tehlikeyi gidermek için bazı ilk yardım prensiplerinde esnek hareket edilebilir.

• Hasta veya yaralı aniden bayılabilir. Bu durum istemeyen kazalara yol açabilir. Bu sebeple ilk yardım işlemini ayakta yapmak yerine hastayı veya yaralıyı yere yatırmak lazımdır.
• Mümkün mertebede hasta veya yaralı hareket ettirilmez. Hareket ettirmek hem zaman kaybına hem de hasta veya yaralıda hayati tehlikeye sebep olabilir. Ancak bulunulan yerde yangın, göçük ve yıkılma riski, zehirli gazlar ve dumanlar gibi hayati tehlikeye sebep olan unsurlar bulunuyorsa, mecburen hasta veya kazazedenin yeri değiştirilir.
• Hasta veya kazazedeye, ilk yardımın ABC’si olarak bilinen temel yaşam desteği tatbik edilir. Çünkü solunumda ve kan dolaşımında meydana gelen sıkıntılar insanı ölüme götürebilir ki kurtarılsa bile kalıcı hasarlar meydana gelebilir. Bu sebeple nefes alıp verme ve kan dolaşımına çok dikkat edilmelidir.
• Kazazedenin vücudunda kanama ve kırık var mı diye bakılır. Nazik hareketlerle gözle görülmeyen kanama ve kırıklar tespit edilir. Şahsın yatış şekline göre altta kalan uzuvlarda hasar olabileceğine dikkat edilmelidir.
• Hasta veya kazazedeye sıcak tutulmalıdır. Çünkü hava şartları, kanama ve heyecan gibi sebeplerle insan üşüyebilir. Sıcak tutulması insanı rahatlatacağı için ilk yardımın tatbik edilmesini de kolaylaştıracaktır.
• Hasta veya kazazedenin şuuru kapalıysa, başta su olmak üzere hiçbir katı veya sıvı gıda verilmez. Çünkü şuuru kapalı olan insanın yutma kabiliyeti de kapanır. Bu sebeple verilen şeyler soluk borusuna kaçabilir ve hayati tehlike oluşturabilir.
• Vakanın olduğu yerde bulunan insanlar çoğunlukla sinirli, gergin, heyecanlı ve telaşlı olmaktadır. İlk yardımı tatbik eden kurtarıcı da böyle istenmeyen bir haldeyse hasta veya kazazedeye faydalı olamaz. Bu sebeple kurtarıcı sakin, kararlı olmalı ve aldığı eğitim ve tecrübeden güç alarak hareket etmelidir.
• Kurtarıcı sakin, kararlı ve öz güveni yüksek olsa bile, etrafında mutlaka hasta veya kazazedenin yakını gibi telaşlı ve korkan insanlar olacaktır. Bu tür ruh halinde olan insanlar ilk yardımın tatbik edilmesini zorlaştırır. Bu yüzden onlar iyi bir iletişimle yahut yardım istemeye göndermek gibi bir iş verilerek uzaklaştırılmalıdır.
• Kurtarıcı, hasta veya yaralıyı tedavi ettirmek için derhal bir sağlık kuruluşuna ulaştırması lazımdır. Bu yüzden kurtarıcı acil yardım çağırmalıdır. Gelen sağlık çalışanlarına vakayı, hasta veya yaralının durumunu ve yaptığı ilk yardım hakkında bilgi vermelidir.
• Kurtarıcı, yaralıya yarası hakkında bilgi verir ancak yarasını görmesine izin vermez. Çünkü yaralı heyecanlanıp panik yapabilir. Bunun neticesinde ilk yardımın yapılması zorlaşır.

İlk yardımın son derece başarılı olmasını sağlayan bu bilgilerin yanında akıldan çıkmayacak bir şey daha vardır. O da, kurtarıcının ilk yardım vazifelerinde ve diğer kurtarma faaliyetlerinde, mutlaka kendi emniyetine dikkat etmeli ve sınırlarını aşmamasıdır. Bir kurtarıcının ilk önceliği daima bu olmalıdır.

Misal olarak şu durumlar verebilir:

• Suda boğulan birini kurtarmak için çok iyi yüzme bilmek.
• Elektrik akımına kapılmış birine yardım etmeden evvel, elektriğin kapatıldığından emin olmak.

Kurtarıcı, kendi kabiliyetlerini çok iyi bilmeli ve bu doğrultuda kendine çizilen sınırları aşma riskine girmemelidir. Gelen sağlık çalışanlarıyla işbirliği içinde, yaptığı ilk yardım işlemlerini anlatmalı ve işi onlara bırakıp verilen vazifeleri yerine getirmelidir.

5. Çevre Şartları Ne Durumda?

Kurtarıcının ilk yardıma başlamadan evvel, çevre şartlarını tespit etmesi ilk yardım için çok mühimdir. Hasta veya yaralının bulunduğu çevrede kurtarıcı şunlara bakar;

• Herhangi bir tehlike var mı yok mu?
• Birden fazla hasta veya yaralı varsa öncelikler nelerdir?
• Yapılacak ilk yardımın şekli nasıl olacak?
• Çevrede kurtarıcıya yardımcı olacak insan veya malzemeler nelerdir?

6. Yaralı veya Hastanın Durumu Nasıl?

Kurtarıcı, çevre şartlarına hızlıca baktıktan sonra hasta veya yaralıların durumuna da bakmalıdır. Bu sayede hasta veya yaralıların hangi seviyede ilk yardıma ihtiyacı olduğunu anlamaya çalışır. Ayrıca birden fazla hasta veya yaralı varsa öncelik sırasını belirler ve ilk yardım planı bunlara göre şekillenir.

Kurtarıcı durum tespiti yaparken şunlara dikkat eder:

• Şuur açık mı?
• Nefes yolu açık mı?
• Nefes alıp veriyor mu?
• Nabız atıyor mu?

Bunlardan en az birine bile “hayır” cevabı geliyorsa hemen bu doğrultuda sıkıntıyı gidermelidir. Ama hepsinden “evet” cevabı alıyorsa kanama, kırık ve burkulma var mı diye bakılır.

Bir vakada, birden çok yaralı olduğunda öncelikle hangilerine ilk yardım yapılacağının tespitine “triaj” denir. Buna göre öncelik sırası şöyledir:

• Şuuru kapalı olanlar.
• Sıkışmış olan yaralılar.
• Kanayan yarası olanlar.
• Ölmüş olanlar.

7. Kurtarıcının Özellikleri Nelerdir?

Kurtarıcı, ihtiyacı olan insanlara ilk yardım tatbik ederek onların mesuliyetini sınırlı olsa da kendi üzerine alır. Bu sebeple bir kurtarıcıda şu hususiyetlerin olması lazımdır:

• Bilgi sahibi olmalı.
• Yapabileceğine inanmalı.
• Telaşa kapılmayıp soğukkanlı olmalı.
• Kararlı olup doğru ve çabuk karar vermeli.
• Pratik olmalı.
• Elinde bulunan imkanların farkında olmalı.
• Ülkesindeki sağlık örgütlenmesi hakkında bilgisi olmalı.
• Çevredeki insanlardan faydalanmalı ve onları idare edebilmeli.
• Kendi emniyetine dikkat edip tedbiri elden bırakmamalı.
• İnsan vücudu hakkında temel bilgeleri bilmeli.

8. İlk Yardım Çantasında Neler Bulunur?

Kurtarıcının çantasında bulunacak ilk yardım malzemeleri şöyledir:

• Tentürdiyot
• Oksijenli su
• Pamuk
• Yara merhemi
• Herhangi bir ilaç
• 1 adet ilk yardım el kitabı
• 5 adet 5×5 cm steril gazlı bez
• 5 adet 10×10 cm steril gazlı bez
• 2 adet 10×200 cm rulo steril sargı bezi
• 1 adet flaster
• 1 adet künt uçlu makas
• 1 adet elastik bandaj
• 10 adet çengelli iğne
• 1 adet üçgen sargı bezi
• 1 paket yara bandı
• 1 adet alüminyum yanık örtüsü
• 3 çift lateks tıbbi eldiven

9. İlk Yardım Nasıl Yapılır?

Evvela yaralının durumuna bakılır. Omuzlarına hafifçe dokunulur ve seslenilir. Şuuru açık mı kapalı mı anlaşılır. Hemen yardım çağrılır.

• Yaralı, boynu ve başı sabit tutularak sırt üstü yatılır.
• Yaralının şuuru kapalı ise çene yukarı kaldırılarak baş geride tutulur. Böylece dilin, nefes borusunu kapatması engellenir.
• Yaralının nefesine bakılır. Nefes almıyorsa ağızdan veya burundan suni teneffüs yapılır. Nefes verirken göğüs yükseliyor mu diye bakılır. Nefes verme aralarında akciğerlerden hava boşalması beklenmelidir.
• Kan dolaşımı var mı diye anlamak için nabza bakılır. Nabız, adem elması ve boyun kası arasındaki bölgeye  üç parmakla hafifçe bastırılarak anlaşılır.
• Yaralının nabzı yoksa kalp masajına başlanır. Temel yaşam desteği tek kurtarıcı ile yapılıyorsa 15 kalp masajı ve 2 tam nefes şeklinde tatbik edilir. İki kurtarıcı ile yapılıyorsa 5 kalp masajı 1 nefes şeklinde tatbik edilir.
• Temel yaşam desteği, sadece solunumu ve kan dolaşımı durmuş hasta veya yaralılara yapılır.
• Eğer nabız var ama solunum yoksa, her 5 saniyede bir nefes verilmelidir.
• Solunum ve kan dolaşımı sağlandığında temel yaşam desteği kesilir.

Bir kişinin nefes alıp verdiği üç şekilde anlaşılır; bak-dinle-hisset

Bak: Göğüs hareketlerine bakılır.Göğüs, her nefes alışta şişer ve nefes verirken iner.

Dinle: Kurtarıcı kulağını hastanın ağız ve burnuna yaklaştırıp solunum sesini dinler.

Hisset: Kurtarıcı yanağını hastanın ağız ve burnuna yaklaştırıp hava hareketlerini hisseder. Eğer göğüs hareketi yok ve solunum sesini duyulmuyorsa, hastaya acil müdahale edilir ve evvela hastanın nefes yolu açılır.

İstifâde edilen kaynak: Alpaydın, Sabri. Laboratuvar Güvenliği ve Deney Teknikleri. Birinci basım, Konya, 2017.